Leren 
door te
camoufleren

Leren door te camoufleren

Bevindingen uit onze verkenning naar indirect leren in de bibliotheek

Het overkomt je in het dagelijks leven, het gebeurt als je er niet op bedacht bent: indirect leren. Je bekijkt een natuurdocumentaire ter ontspanning, maar bij de aftiteling weet je wel precies hoe een bijenkolonie in elkaar steekt. En ook jij ging voor de grap aan de slag met de moestuintjes van Albert Heijn, maar ontwikkelt gaandeweg groene vingers terwijl je alles ontdekt over kweken, verzorgen en oogsten. Ook als bibliotheekprofessional kun je dit indirect leren inzetten om jouw doelen te bereiken, zonder deze expliciet te benoemen.

In deze publicatie ontdek je wat indirect leren is. We maken het verschil duidelijk tussen verschillende indirecte leeractiviteiten en delen praktijkvoorbeelden. Zo ontdek je hoe je zogenaamde camouflage-activiteiten in jouw bibliotheek kunt inzetten om verschillende doelgroepen indirect kennis en vaardigheden bij te brengen.

Formeel,
non-formeel en informeel leren

Zeg je leren, zeg je school. Leren is inherent verbonden aan het onderwijs. Volgens Van Dale is de definitie van leren dan ook: onderwijs geven en vaardigheid in iets krijgen. Leerervaringen worden dus vaak in de context van het onderwijs besproken. Dit is formeel leren. Het betekent dat er de expliciete intentie is om iemand iets te leren. Denk aan houding en gedrag, kennis en vaardigheden. Bij formeel leren krijg je meestal ook een erkend certificaat of diploma als bewijs van hetgeen je geleerd hebt. Formeel leren, bijvoorbeeld via de basisschool, het voorgezet of beroepsonderwijs, is een directe vorm van leren.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Maar wat als je wel iets expliciet leert, maar dit niet binnen de kaders van het onderwijs gebeurt? Dan hebben we het over non-formeel leren. Hieronder vallen leervormen waarbij er de expliciete intentie is om te leren, maar dan in een buitenschoolse setting. Denk hierbij aan een cursus in een cursushuis. Ook dit is een directe leervorm.


Deze verkenning gaat echter over indirect leren, ofwel: niet-expliciete leerervaringen. Dat kun je het beste scharen onder de vorm informeel leren. Informeel leren gaat over spontaan leren (dus niet per se doelgericht of systematisch) in een context die niet expliciet rond leren is georganiseerd.

Informele leerstijlen en -processen

In de literatuur kom je de term ‘experiential learning’ tegen: leren door (levens)ervaringen. Wetenschapper David Kolb is als pedagoog en leerpsycholoog onlosmakelijk verbonden aan deze term en definieert aan de hand van een leercyclus vier stappen waarin mensen leren in een ‘experiential’ context: 

  • door concrete ervaringen op te doen,
  • door te observeren en te reflecteren,
  • door abstract te conceptualiseren (wat is de samenhang in een ervaring) en
  • door actief te experimenteren.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Naast leren door levenservaring zoals Kolb dit omschrijft, beschrijft Sanneke Bolhuis, voormalig onderzoeker/docent bij Radboud UMC Nijmegen en lector bij Fontys, in ‘Leren en veranderen’ (2016) de term ‘spontane leerprocessen’. Zij doelt daarmee op vormen van leren die als het ware spontaan optreden in plaats van op een georganiseerde manier, zoals op school. Spontane leerprocessen hoeven niet per se bewust te worden ervaren door de lerende. Bolhuis legt de link naar de persoonlijke leergeschiedenis en betekenisgeving: door een bepaalde handeling te verrichten en daarbij interactie te hebben met de (persoonlijke) omgeving, krijgt een handeling een bepaalde betekenis. In een nieuwe situatie waarin je je onzeker voelt, let je bijvoorbeeld op wat mensen om je heen doen en leer je van andermans gedrag.


Leerstijlen zijn dus persoonlijk. Ze worden beïnvloed door je karakter of door de omgeving waarin je interacteert. Dat betekent ook dat het per persoon kan verschillen hoe een indirecte leerervaring wordt beleefd en opgedaan.

GERAADPLEEGDE BRONNEN

  • Bolhuis, S. (2016) Leren en veranderen. Emotie, gedrag en denken. Bussum: Uitgeverij Coutinho
  • Doets, van Esch, Houtepen, Visser & de Sousa (2008) Palet van de non-formele educatie in Nederland. ’s-Hertogenbosch: CINOP
  • Kolb, D.A. (2015) Experiential Learning: Experience as the Source of Learning and Development. New Jersey: Pearson Education Inc.
  • Formeel, non-formeel, informeel leren (2019) Geraadpleegd via: volwassenenleren.nl
  • University of Leicester (2019) Geraadpleegd via: le.ac.uk

Indirecte leeractiviteiten: beïnvloeden en verleiden

Is er bij informeel leren wel echt sprake van leren? Of neigt het soms meer naar een vorm waarbij iemand onbewust beïnvloed wordt met een bewuste actie? De Engelse term nudging slaat op het subtiel beïnvloeden van gedrag om mensen ‘de gewenste richting in te stimuleren’. Het is een motivatietechniek. To nudge betekent ook letterlijk een duwtje of zetje geven. Zoals Holle Bolle Gijs je verleidt om dat papiertje netjes in zijn mond te stoppen en zoals het vliegje in een urinoir ervoor zorgt dat de openbare toiletten voor mannen schoner blijven.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Ook in de bibliotheek kun je deze motivatietechniek inzetten om gebruikers en bezoekers iets te laten leren, zónder dit expliciet te benoemen. Voor deze verkenning doken we de werkpraktijk in voor good practices. Het werkveld zet immers al regelmatig activiteiten in om indirecte leerervaringen vorm te geven.


Het begrip ‘camouflage’ komt hierbij vaak naar voren.


Een camouflage is feitelijk een cover-up, waarbij je iets of iemand ‘misleidt’. Zoals een camouflagelegerpak je niet verraadt als je je in de bossen schuilhoudt voor de vijand of zoals een camouflagestift je onzuiverheden op je huid verbergt.

Informeel leren door camouflage-activiteit

Je kunt camoufleren gebruiken om een activiteit niet over te laten komen als leeractiviteit. Zo maak je de activiteit aantrekkelijk(er). Of je maakt er juist geen geheim van dat het een leeractiviteit is, maar je ‘camoufleert’ het thema of doel van de activiteit. Je benoemt dan wel dát er geleerd wordt, maar maakt niet expliciet duidelijk waarover. Of je benoemt slechts één thema, terwijl het gecamoufleerde thema het eigenlijke leerdoel is. Zo bereik je met een camouflage-activiteit de gewenste doelgroep makkelijker en leren zij indirect kennis en vaardigheden.

Verkenning in de
praktijk

Om inzicht te krijgen in welke indirecte leeractiviteiten er in bibliotheken worden georganiseerd, heeft Cubiss navraag gedaan bij collega’s uit de werkpraktijk. Hiervoor hebben we zowel collega’s bij bibliotheken als binnen Cubiss geïnterviewd. Specifiek waren we tijdens deze interviews op zoek naar inspirerende voorbeelden van indirecte leeractiviteiten. Met de focus op bibliotheekgerelateerde good practices gericht op de brede bezoekersdoelgroep die de bibliotheek bedient: kinderen, jongeren, volwassen, met of zonder migratieachtergrond, laaggeletterd en niet laaggeletterd enzovoorts.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Het begrip camouflage-activiteit is in de literatuur over leervormen weliswaar geen gangbare term, maar in deze context blijkt het wel een term die iedere bibliotheekmedewerker kent. Er wordt namelijk veel gebruik gemaakt van camouflagetechnieken voor jongeren en de laaggeletterde doelgroep.

“Een camouflage-activiteit kan heel goed werken, omdat het beter aansluit bij de gebruiker die deel zou moeten nemen. Dat waar diegene moeite mee heeft bij deelname aan de betreffende activiteit, wordt namelijk gecamoufleerd. Daarmee verlagen we de drempel om deel te nemen. De gebruiker staat dus centraal!”
Sander van Kempen
Senior adviseur Landelijke digitale openbare bibliotheek Stafafdeling Bibliotheekstelsel KB

De interviews leverden een mooie lijst met praktijkvoorbeelden op. Opvallend is dat de leeractiviteiten zich veelal concentreren rond de thema’s lezen, taal, digitale geletterdheid en basisvaardigheden. Ook wordt er voornamelijk onderscheid gemaakt in doelgroepen: kinderen en jongeren enerzijds en volwassenen anderzijds. De indirecte leeractiviteiten zijn bovendien vaak gericht op het voorkomen en bestrijden van laaggeletterdheid bij volwassenen die Nederlands als tweede taal hebben (NT2) en in mindere mate volwassenen met Nederlands als eerste taal (NT1).

“Samen met Vluchtelingenwerk organiseren wij om de week het HandWerkLokaal. Dit vindt gelijktijdig plaats met het Taalcafé. Wat we nu zien gebeuren? Bezoekers van het HandWerkLokaal komen ook in de andere week naar de bieb om aan te sluiten bij het Taalcafé en er zijn ook al bezoekers die vanuit daar gebruik maken van ons Taalaanbod.”
Annebelle Kools - van der Wielen
Programmamanager Bibliotheek het Markiezaat

Het komen tot indirecte leerervaringen die bijdragen aan de (maatschappelijke) ontwikkeling, kent vele nuances. Voor de doelgroep jeugd en jongeren gaat het bijvoorbeeld veel meer om verleiden dan om misleiden. Zoals bij het initiatief Scoor een Boek!. Het is direct duidelijk dat het over lezen gaat. Het verleidingsmechanisme (de ‘camouflage’) is het spelelement, de inspirerende voetballers en hun clubs. Dit geeft de doelgroep het zetje in de gewenste richting: lezen. Scoor een Boek! is eveneens opgenomen in de lijst met praktijkvoorbeelden.

“Sluit met een camouflage-activiteit aan bij de dagelijkse activiteiten en hobby’s van de doelgroep. Denk aan eten en drinken, het opvoeden van een kind of een taart bakken. Maak het toegankelijk en laagdrempelig voor de doelgroep.”
Ivette Sprooten
Adviseur Cubiss

Om meer gevoel te krijgen bij de leeractiviteiten in relatie tot de thema’s en doelgroepen, hebben we een aantal praktijkvoorbeelden uitgeschreven. Laat je inspireren door 17 aansprekende praktijkvoorbeelden!

Praktijk-
voorbeelden

Laat je inspireren door good practices van indirecte leeractiviteiten met betrekking tot het bevorderen van basisvaardigheden en het voorkomen en bestrijden van laaggeletterdheid.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)
  • Klik & Tik

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: de basisbeginselen van het internet, bijvoorbeeld het zoeken op internet, het bekijken van websites en e-mails versturen. 
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): taalvaardigheden.
    • Doelgroep: senioren die vaardiger met internet willen worden.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Bibliotheek Helmond-Peel.

  • De Verteltas

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: een Verteltas maken met een prentenboek en spelmateriaal, dat gebruikt wordt op peuterscholen en door de VoorleesExpress.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): taalvaardigheden en gerichter bezig zijn met hun kind. 
    • Doelgroep: vrouwen van verschillende leeftijden en achtergronden.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Bibliotheek Lek & IJssel.

  • Gezond koken binnen je budget

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: gezond en betaalbaar koken.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): de basisvaardigheden zoals taal, rekenen en digitale vaardigheden. Zo leren deelnemers een menu uitschrijven, hoeveelheden ingrediënten berekenen, etiketten lezen en verstandig omgaan met geld.
    • Doelgroep: mensen die moeite hebben met lezen en schrijven.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Het Taalhuis Oost-Achterhoek.

  • Koken met letters

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: (inzicht in) gerechten uit Nederland en andere landen.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): de Nederlandse taal en cultuur. Dit wordt geoefend met verschillende gerechten uit Nederland en andere landen. Ook wordt de Nederlandse cultuur besproken: feestdagen, speciale gebeurtenissen en tradities.
    • Doelgroep: mensen die moeite hebben met lezen en schrijven.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Bibliotheek Schunck Heerlen.

  • Omgaan met moeilijke post en met moeilijke formulieren

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: omgaan met moeilijke post en moeilijke formulieren.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): taalvaardigheden.
    • Doelgroep: mensen die moeite hebben met lezen en schrijven.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Bibliotheek West-Achterhoek.

  • De Liedjeskast

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: Nederlandse liedjes zingen aan de hand van bekende artiesten zoals Guus Meeuwis.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): de taalregels die nodig zijn om Nederlands te kunnen spreken.
    • Doelgroep: laagopgeleide en laaggeletterde volwassenen (NT2).
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: oefenen.nl.

  • Wortel schieten

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers aan de slag gaan met: het uitoefenen van hun hobby’s.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): taalvaardigheden.
    • Doelgroep: mensen die moeite hebben met lezen en schrijven.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Wortel Schieten.

Laat je inspireren door good practices van indirecte leeractiviteiten met betrekking tot jeugd en jongeren.

  • Spoken Word

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: het schrijven van raps, spelen met teksten van anderen en een eigen nummer opnemen.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): taalvaardigheden. Bovendien krijgen de deelnemers meer zelfvertrouwen.
    • Doelgroep: jongeren (meidenwerk in Breda Zuid-West).
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Bibliotheek Nieuwe Veste i.s.m. Cubiss en Surplus.

  • B/Slash

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: een boek verbeelden in een filmpje.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): een boek lezen en het leesplezier vergroten.
    • Doelgroep: vmbo-leerlingen.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Bibliotheek Gelderland Zuid.  

  • Scoor een Boek!

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: mooie boeken scoren.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): vergroten taalvaardigheid en leesplezier.
    • Doelgroep: leerlingen van groep 5.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Bibliotheek Midden-Brabant.  

  • Lees met andermans ogen

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: verschillen en overeenkomsten zien en zich kunnen verplaatsen in andermans leefwereld.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): taalvaardigheid en het lezen van boeken.
    • Doelgroep: jeugd.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Bibliotheek Schunck Heerlen.

  • Rijdende robots bouwen

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers leren: het bouwen van een rijdende robot.
    • Wat leren de deelnemers nog meer (camouflage): programmeren. 
    • Doelgroep: kinderen van 7 t/m 17 jaar.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Bibliotheek VANnU.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Tip: 
verwerk indirecte leerervaring in een event!

Een indirecte leerervaring kun je ook bereiken door een evenement of bijeenkomst te organiseren. Laat je inspireren door onderstaande reeds plaatsgevonden evenementen:

Het koffertje van de leesconsulent (Kenniskaravaan)

Medi@Battle

MediaLab Festival

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Laat je inspireren door good practices rondom ontmoeting.

  • Walk & Talk

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers gaan doen: gelijkgestemden ontmoeten.  
    • Wat leren de deelnemers (camouflage): wat ze kunnen doen om een nieuwe baan vinden.
    • Doelgroep: werkzoekenden.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Bibliotheek Theek5 en De Levende Sollicitatiegids

  • HandWerkLokaal

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers gaan doen: handwerken en creatief bezig zijn met breien, haken, borduren. 
    • Wat leren de deelnemers (camouflage): taalvaardigheid.
    • Doelgroep: mensen die moeite hebben met lezen en schrijven.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Bibliotheek Het Markiezaat.

  • Kunstkameraden

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers gaan doen: in een één-op-één-situatie met een kunstenaar aan een kunstwerk werken dat in een museale expositie aan ‘de buitenwereld’ getoond wordt.
    • Wat doen de deelnemers nog meer (camouflage): kunstenaars, jongeren, (jeugd)zorginstellingen, (jeugd)zorgmedewerkers, ouders, medewerkers van musea en bedrijfsleven ontmoeten.
    • Doelgroep: jongeren met verschillende achtergronden.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: De Cultuurkantine.

  • Groendomein Eindhoven

    • Aangegeven wordt dat de deelnemers gaan doen: de omgeving beter leren kennen door het maken van een wandeling.
    • Wat leren de deelnemers (camouflage): taalvaardigheid.
    • Doelgroep: nieuwkomers.
    • Door wie wordt dit o.a. aangeboden: Groendomein Wasven.

Tips en trucs 
uit de praktijk

Wat zijn de belangrijkste ingrediënten van een goede indirecte leeractiviteit? Tips en trucs uit het werkveld.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Indirect leren kent veel nuances. Je mag soms best benoemen wat er geleerd wordt. En soms gaat het niet zozeer om leren, maar juist om (gedrag) beïnvloeden.

Zorg dat het doel van de leeractiviteit voor jezelf en de betrokken collega’s helder is en communiceer dit op een heldere manier.

Ongedwongen komt een indirecte leeractiviteit het beste tot z’n recht: als mensen zich senang voelen durven ze meer en hebben ze een leuke ervaring.

Wanneer je iets wilt aanbieden wat niet is wat het lijkt, helpt het om met een samenwerkingspartner te werken die iets anders te bieden heeft en zo jouw activiteit aanvult en ‘camoufleert’.

Denk niet alleen in termen van cursussen of activiteiten waarbij je dingen leert. Het mag juist ook leuk zijn en in de ontspannen sfeer, zoals een uitstapje.

Streef bij een camouflage-activiteit niet naar een zo groot mogelijk effect voor zoveel mogelijk mensen. Kwaliteit staat boven kwantiteit.

Maak mensen nieuwsgierig: sluit aan bij de interesses en leefwereld van je beoogde doelgroep, zo motiveer je hen om mee te doen. Vaar bijvoorbeeld mee op een hype of haak in op iets wat veel publiciteit kent, dat trekt mensen aan.

Juist door te ervaren leren mensen. Vertel dus niet alleen over kwasten en verf maar laat iemand daadwerkelijk oefenen met de producten en geef daar uitleg bij.

Onthoud dat mensen eerder worden aangetrokken door iets dat ze willen leren dan iets dat ze niet kunnen.

Break to next page after this element (Switch to PDF view)

Tip: 
kwaliteit staat boven kwantiteit

Drie mannen die de Nederlandse taal nog niet goed spreken zijn uitgenodigd om in de bibliotheek vakantie-inspiratie op te doen. Ze krijgen enkele reisgidsen voorgelegd en bladeren deze door. Hierdoor hebben ze een gespreksonderwerp om – in het Nederlands -  over door te praten. Worden er met deze camouflage-activiteit veel mensen bereikt? Nee. Hebben de deelnemers heel veel gelezen? Nee. Maar wél zijn ze in de bibliotheek, hebben de boeken bekeken én voeren het gesprek in Nederlands met elkaar. Pure winst! 

Colofon

Deze publicatie is een initiatief vanuit het project Bieb Lab Brabant dat Cubiss uitvoert in opdracht van de provincie Noord-Brabant.


Auteurs: Arabella Broers en Sander Roovers

Eindredactie: Swaans Communicatie

Concept, creatie & techniek: soul.builders - Eindhoven

Mede mogelijk gemaakt door Provincie Noord-Brabant. Versie november 2019.

Cubiss - Iedereen Doet Mee!