Maar wat als je wel iets expliciet leert, maar dit niet binnen de kaders van het onderwijs gebeurt? Dan hebben we het over non-formeel leren. Hieronder vallen leervormen waarbij er de expliciete intentie is om te leren, maar dan in een buitenschoolse setting. Denk hierbij aan een cursus in een cursushuis. Ook dit is een directe leervorm.

Deze verkenning gaat echter over indirect leren, ofwel: niet-expliciete leerervaringen. Dat kun je het beste scharen onder de vorm informeel leren. Informeel leren gaat over spontaan leren (dus niet per se doelgericht of systematisch) in een context die niet expliciet rond leren is georganiseerd.

In de literatuur kom je de term ‘experiential learning’ tegen: leren door (levens)ervaringen. Wetenschapper David Kolb is als pedagoog en leerpsycholoog onlosmakelijk verbonden aan deze term en definieert aan de hand van een leercyclus vier stappen waarin mensen leren in een ‘experiential’ context: 

Naast leren door levenservaring zoals Kolb dit omschrijft, beschrijft Sanneke Bolhuis, voormalig onderzoeker/docent bij Radboud UMC Nijmegen en lector bij Fontys, in ‘Leren en veranderen’ (2016) de term ‘spontane leerprocessen’. Zij doelt daarmee op vormen van leren die als het ware spontaan optreden in plaats van op een georganiseerde manier, zoals op school. Spontane leerprocessen hoeven niet per se bewust te worden ervaren door de lerende. Bolhuis legt de link naar de persoonlijke leergeschiedenis en betekenisgeving: door een bepaalde handeling te verrichten en daarbij interactie te hebben met de (persoonlijke) omgeving, krijgt een handeling een bepaalde betekenis. In een nieuwe situatie waarin je je onzeker voelt, let je bijvoorbeeld op wat mensen om je heen doen en leer je van andermans gedrag.

Leerstijlen zijn dus persoonlijk. Ze worden beïnvloed door je karakter of door de omgeving waarin je interacteert. Dat betekent ook dat het per persoon kan verschillen hoe een indirecte leerervaring wordt beleefd en opgedaan.

Ook in de bibliotheek kun je deze motivatietechniek inzetten om gebruikers en bezoekers iets te laten leren, zónder dit expliciet te benoemen. Voor deze verkenning doken we de werkpraktijk in voor good practices. Het werkveld zet immers al regelmatig activiteiten in om indirecte leerervaringen vorm te geven.

Het begrip ‘camouflage’ komt hierbij vaak naar voren.

Een camouflage is feitelijk een cover-up, waarbij je iets of iemand ‘misleidt’. Zoals een camouflagelegerpak je niet verraadt als je je in de bossen schuilhoudt voor de vijand of zoals een camouflagestift je onzuiverheden op je huid verbergt.

Je kunt camoufleren gebruiken om een activiteit niet over te laten komen als leeractiviteit. Zo maak je de activiteit aantrekkelijk(er). Of je maakt er juist geen geheim van dat het een leeractiviteit is, maar je ‘camoufleert’ het thema of doel van de activiteit. Je benoemt dan wel dát er geleerd wordt, maar maakt niet expliciet duidelijk waarover. Of je benoemt slechts één thema, terwijl het gecamoufleerde thema het eigenlijke leerdoel is. Zo bereik je met een camouflage-activiteit de gewenste doelgroep makkelijker en leren zij indirect kennis en vaardigheden.

Het begrip camouflage-activiteit is in de literatuur over leervormen weliswaar geen gangbare term, maar in deze context blijkt het wel een term die iedere bibliotheekmedewerker kent. Er wordt namelijk veel gebruik gemaakt van camouflagetechnieken voor jongeren en de laaggeletterde doelgroep.

De interviews leverden een mooie lijst met praktijkvoorbeelden op. Opvallend is dat de leeractiviteiten zich veelal concentreren rond de thema’s lezen, taal, digitale geletterdheid en basisvaardigheden. Ook wordt er voornamelijk onderscheid gemaakt in doelgroepen: kinderen en jongeren enerzijds en volwassenen anderzijds. De indirecte leeractiviteiten zijn bovendien vaak gericht op het voorkomen en bestrijden van laaggeletterdheid bij volwassenen die Nederlands als tweede taal hebben (NT2) en in mindere mate volwassenen met Nederlands als eerste taal (NT1).

Het komen tot indirecte leerervaringen die bijdragen aan de (maatschappelijke) ontwikkeling, kent vele nuances. Voor de doelgroep jeugd en jongeren gaat het bijvoorbeeld veel meer om verleiden dan om misleiden. Zoals bij het initiatief Scoor een Boek!. Het is direct duidelijk dat het over lezen gaat. Het verleidingsmechanisme (de ‘camouflage’) is het spelelement, de inspirerende voetballers en hun clubs. Dit geeft de doelgroep het zetje in de gewenste richting: lezen. Scoor een Boek! is eveneens opgenomen in de lijst met praktijkvoorbeelden.

Om meer gevoel te krijgen bij de leeractiviteiten in relatie tot de thema’s en doelgroepen, hebben we een aantal praktijkvoorbeelden uitgeschreven. Laat je inspireren door 17 aansprekende praktijkvoorbeelden!